Νάνος Βαλαωρίτης: Η «αλήθεια» και το «ωραίο» είναι πάντοτε τα δύο πράγματα που η αισθητική θέλει να παντρέψει

Ο δημιουργός και στοχαστής Νάνος Βαλαωρίτης, τελευταίος μιας μεγάλης γενιάς λογοτεχνών ανοίγει την καρδιά του στους μικρούς και μεγάλους αναγνώστες του «Παιδεύω».

Παιδεύω: Κύριε Βαλαωρίτη, πόσο ποιητής υπήρξατε στα παιδικά σας χρόνια;

Νάνος Βαλαωρίτης: Άρχισα να γράφω ποιήματα μετά τα δεκατέσσερα. Μέχρι τότε έγραφα μόνο πεζά, δηλαδή εκθέσεις και άρθρα στο περιοδικό του σχολείου. Δεν έγραφα ποιήματα. Σε ηλικία 14 ετών σε μια έκθεση βιβλίου ανακάλυψα τα ποιήματα του Καβάφη. Αυτά με ενέπνευσαν. Την εποχή εκείνη στο σχολείο μας διδάσκανε Παλαμά, τους ποιητές του 19ου αιώνα κλπ. Αυτά ωστόσο δεν με ενέπνεαν. Ως νέος αλλά και ως έφηβος με υπαρξιακές ανησυχίες, ένιωθα ότι ο Καβάφης έγραφε τέτοια ποιήματα, ώστε μου άνοιξε η όρεξη να γράψω και εγώ. Έτσι άρχισα να γράφω. Φυσικά τα ποιήματα που έγραφα εκείνη την εποχή δεν ήταν τόσο ώριμα, αλλά αυτό δεν έχει σημασία. Ήτανε μια αρχή.

Παιδεύω: Εκτός από γλωσσοπλάστης, είστε μελετητής και ερευνητής της παγκόσμιας ποίησης και λογοτεχνίας καθώς και παιδαγωγός. Ποιο κατά τη γνώμη σας είναι το ιδιαίτερο σημείο που χαρακτηρίζει τους ποιητές της γενιάς σας και τι θα μπορούσατε να πείτε για σημερινή νέα γενιά των ποιητών;

Νάνος Βαλαωρίτης: Έχουν περάσει πολλές γενιές από την εποχή που ξεκίνησα να γράφω σε περιοδικά, από το 1939-40 και μετέπειτα.  Υπάρχει η γενιά ποιητών του σαράντα η οποία ήταν η δεύτερη γενιά των υπερρεαλιστών: Ο Σαχτούρης, ο Κακναβάτος, ο Παπαδίτσας και ο Γονατάς και άλλοι. Στη δεκαετία του πενήντα εμφανίστηκαν και άλλοι ποιητές όπως η Μαντώ Αραβαντινού, ο Τάσος Δενέγρης, ο Αλέξανδρος Σχινάς, η Εύα Μυλωνά, τους οποίους παρουσίασα στο περιοδικό «Πάλι» το 1963. Αυτοί αποτέλεσαν μια δεύτερη γενιά γύρω στο 1950-60. Κυρίως με αυτούς συνεργάστηκα μέχρι το 1967, οπότε ήλθε η χούντα, έφυγα αυτοεξόριστος από την Ελλάδα και πήγα στην Αμερική. Όσο για σήμερα, υπάρχει μια τρίτη γενιά ποιητών, επίλεκτη γενιά, η λεγόμενη γενιά του ‘70. Αυτή η γενιά του ‘70 είναι πολυπληθής και δεν έχει συνοχή. Ξεχωρίζουν μερικοί ποιητές όπως ο Μιχαήλ Λύτρας, η Νατάσσα Χατζηδάκη, ο φίλος μου ο Ανδρέας Παγουλάτος που μόλις πριν λίγο καιρό τον χάσαμε, καθώς και μερικοί άλλοι. Αυτοί συνεργάστηκαν μαζί μου στο περιοδικό «Συντέλεια» και «Νέα συντέλεια». Υπάρχουν βέβαια πολλοί ποιητές διαφόρων ειδών, που γράφουν στην Ελλάδα. Εκτός από αυτούς που ανέφερα άλλοι δεν με ενδιέφεραν τόσο πολύ, διότι δεν τους θεωρούσα ανανεωτικούς, αλλά οπαδούς του μοντερνισμού που είχαμε κληρονομήσει από την γενιά του 30 και κυρίως τον Σεφέρη. Από βιβλία που βλέπω και από συλλογές που έρχονται στα χέρια μου σχεδόν καθημερινά, βλέπω ότι οι περισσότεροι ποιητές αυτόν μιμούνται και τον ακολουθούν. Για να βρούμε κάποιον ποιητή ή κάποια ποιήτρια που να ξεχωρίζει, είναι πλέον ζήτημα στατιστικής. Να σας δώσω ένα παράδειγμα: Ο εκδότης Γαβριηλίδης βγάζει εκατοντάδες βιβλία ποίησης. Τα περισσότερα δεν αξίζουν καθόλου. Από τα πενήντα, εκατό μπορεί να ξεχωρίσει κανείς ένα-δύο. Χθες έλαβα μια συλλογή, ένα περίεργο βιβλίο, που λέγεται «Ομάδα από ποίηση». Πρόκειται για επτά ποιητές – έξι γυναίκες και ένας άνδρας – που γράφουν ποιήματα και που μου φάνηκαν κάπως διαφορετικά από αυτά που συναντώ καθημερινά. Ο τόνος είναι διαφορετικός, είναι πιο αντικειμενικά, η γλώσσα είναι καλύτερη, οι επινοήσεις δεν είναι καθόλου άσχημες, η συγκίνηση πάει μαζί με τη γλώσσα, δεν έχουν τόσες επαναλήψεις και κοινοτυπίες του τρέχοντος μοντερνισμού. Αυτοί λοιπόν οι ποιητές δουλεύουν όλοι μαζί. Στην περίπτωση αυτή και ο εκδότης Γαβριηλίδης κατάφερε να πετύχει ένα λαχείο. Ανάμεσα στους εκατοντάδες ποιητές του έτυχε και ένα καλό βιβλίο. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι ποιητές αυτοί που υπόσχονται πολλά είναι διαφόρων ηλικιών. Ωστόσο έχουν κάτι το κοινό που είναι μια καθαρότητα του ύφους και μια συγκέντρωση πάνω στο αντικείμενο και όχι πάνω στο τελείως αόριστο, όπως μεταχειρίζονται οι περισσότεροι και νομίζουν ότι γράφουν ποίηση.

Παιδεύω: Συνήθως ο ποιητικός λόγος είναι αινιγματικός. Συχνά αφήνει περιθώρια για περισσότερες της μιας ερμηνείες. Αυτό το χαρακτηριστικό κρύβει άραγε δύναμη ή υποδηλώνει κάποια αδυναμία του ποιητή;

Νάνος Βαλαωρίτης: Χωρίς αινιγματικότητα το ποίημα δεν είναι ποίημα. Είναι μια δήλωση, ένας στοχασμός ή κάτι τέτοιο. Ανήκει δηλαδή σε άλλη κατηγορία. Ένα ποίημα πρέπει να στέκεται πρώτα-πρώτα από μόνο του. Είναι ένα σύνολο λέξεων που έχει μια αυτονομία. Πρέπει να δίνει κάτι ιδιαίτερο. Να δίνει έστω ένα έναυσμα για κάτι. Να σε κάνει είτε κάτι να αναπολήσεις, ή να το δεις ή να το επιθυμήσεις. Δηλαδή πρέπει το ποίημα να έχει μια ελκυστικότητα. Όχι να είναι μόνο αρνητικό. Αλλά έστω και αν είναι αρνητικό, εάν είναι καλά γραμμένο δεν θα έχει μόνο αρνητική επίδραση πάνω στον αναγνώστη. Αυτό το έχουν πει ποιητές όπως ο Σαχτούρης, που ασχολούταν με τον τρόμο και όμως έγραφε γοητευτικά. Πολλοί έχουν την ικανότητα να γράφουν για καθημερινά πράγματα αλλά με τρόπο τελείως διαφορετικό, με διαφορετικό τόνο. Δύσκολα βέβαια εξηγεί κανείς τι αρέσει κάποιου σε ένα ποίημα. Οι φράσεις πρέπει να έχουν μια ανεξαρτησία. Το ποίημα πρέπει έχει έναν αέρα πράγμα τον οποίο δεν τον βλέπει κανείς συχνά σε συλλογές που συχνά κυκλοφορούν.

Παιδεύω: Σε μια εποχή όπου η παραποίηση, η παραμόρφωση βασιλεύει τι θα ορίζατε σαν «Αλήθεια»; Πόσο αξία έχει κατά τη γνώμη σας η παρότρυνση τα παιδιά να κυνηγάνε την αλήθεια;

Νάνος Βαλαωρίτης: Η «αλήθεια» και το «ωραίο» ήτανε πάντοτε δύο πράγματα τα οποία υποτίθεται ότι η αισθητική ήθελε να παντρέψει.  Ιδιαίτερα στην περίοδο από τον Πλάτωνα και πέρα, όπου η φιλοσοφική αλήθεια και η ποιητικότητα έπρεπε να συνδυαστούν. Το να μπορεί να κανείς να περιγράψει με τρόπο πολύ συγκεκριμένο ή να κάνει αναφορές σε μια καθημερινότητα τρέχουσα, χωρίς να πέφτει στη κοινοτυπία και την πεζότητα, διατηρώντας μια αισθητική γλώσσα, αυτό είναι κατόρθωμα. Πιστεύω ότι έτσι πρέπει να γράφονται τα ποιήματα σήμερα. Να είναι δηλαδή και εμπειρίες καθημερινές, αλλά να έχουνε και μια προέκταση σ’ έναν άλλο κόσμο, που μόνο η γλώσσα μπορεί να δείξει και ο σωστός της χειρισμός.

Παιδεύω: Πόσο πιστεύετε στη δύναμη της φαντασίας και πως θα χαρακτηρίζατε την παιδική φαντασία;

Νάνος Βαλαωρίτης: Η παιδική φαντασία είναι καταπληκτική. Τα παιδιά γεννιούνται, ποιητές, καλλιτέχνες, τα πάντα. Θαυμάζω πάρα πολύ τα παιδιά. Σιγά-σιγά όμως με την παιδεία χάνεται αυτό το στοιχείο. Τουλάχιστον τώρα οι δάσκαλοι αναγνωρίζουν ότι το κάθε παιδί έχει τις δικές του παραμέτρους και δεν το αναγκάζουν να εκδηλώνεται με τα μέτρα της κλασσικής τέχνης ή του σχεδίου κλπ. Αυτό είναι πολύ σημαντικό. Έχω δει εκθέσεις τελευταία παιδιών μέχρι 14 ετών οι οποίες είναι καταπληκτικές. Βλέπει κανείς ότι πλέον η διδασκαλία έχει απελευθερωθεί από τα κλισέ των διδασκόντων της προηγούμενης γενιάς, που διδάσκανε αυτό που λέγανε στην εποχή μου «ιχνογραφία». Δυστυχώς η ιχνογραφία ήταν πολύ περιορισμένης φύσεως και δεν επέτρεπε καμιά φαντασία.  Πιο παλιά τα πράγματα ήταν χειρότερα. Η φαντασία είναι πάρα πολύ σημαντική. Χωρίς τη φαντασία δεν γίνεται τίποτα.

Παιδεύω: Στην εποχή μας η ταχύτατη εξέλιξη της τεχνολογίας αλλάζει καθοριστικά τον τρόπο ζωής μας. Μιλάμε γρήγορα και επικοινωνούμε ταχύτατα. Ωστόσο, μήπως αυτές οι νέες δυνατότητες μπορούν να επηρεάσουν και αρνητικά την σκέψη και την συμπεριφορά μας;

Νάνος Βαλαωρίτης: Ναι, την επηρεάζουν διότι βιαζόμαστε. Συνέχεια δεν έχουμε χρόνο. Στην εποχή μας όλοι τρέχουνε και δεν ξέρουν γιατί δεν έχουν χρόνο. Όσο πληρέστερα, όσο πιο εύκολα οργανώνεται η επικοινωνία, τόσο λιγότερο καταφέρνουν να επικοινωνούν ο ένας με τον άλλον. Κι αυτό διότι τρέχουμε παντού – πάνω, κάτω, δεξιά, αριστερά – και δεν έχουμε καιρό να κάτσουμε πέντε λεπτά να πούμε τρεις κουβέντες μεταξύ μας. Είναι απίθανο αυτό που συμβαίνει. Με το ίντερνετ και τα μέσα επικοινωνίας που διαθέτουμε και τα οποία βέβαια είναι καταπληκτικά, δεν έχουμε καιρό να πούμε τρεις λέξεις. Αυτό είναι το παράδοξο που το παρατηρούν πολλοί σήμερα. Δεν είμαι ο μόνος.

Παιδεύω: Πως θα βαθμολογούσατε και ιδιαίτερα στη χώρα μας τον ρόλο της τηλεόρασης – ενός πανίσχυρου μέσου επικοινωνίας και παιδείας στη διαμόρφωση του σύγχρονου πολιτισμού μας;

Νάνος Βαλαωρίτης: Δυστυχώς τα ιδιωτικά κανάλια, αλλά πολλές φορές και τα κρατικά, έχουν σημαντικές ελλείψεις σ’ αυτό το θέμα. Τα προγράμματα που βλέπουμε καθημερινά είναι συνήθως πολύ χαμηλού επιπέδου τόσο από άποψη ποιότητας, όσο και θεματολογίας. Στις συζητήσεις στα παράθυρα, τσακώνονται και μιλάνε όλοι μαζί. Αραιά και που υπάρχει και κανένα ντοκυμαντέρ, ιδίως από κρατικά κανάλια και ελάχιστα ιδιωτικά. Εγώ δεν λέω να μην προβάλουν ψυχαγωγία, αλλά να έχουν μια ψυχαγωγία υψηλού επιπέδου. Σίγουρα δεν χρειάζεται να είμαστε συνέχεια σοβαροί. Να διασκεδάζουμε αλλά όχι με αυτό τον τρόπο, τον πολύ χαμηλό και τον πολύ χυδαίο καμιά φορά, ή τον πολύ κοινότυπο. Αυτό νομίζω όλοι το αισθανόμαστε.

Παιδεύω: Επειδή είναι γνωστή η ευαισθησία και η δράση σας μιλήστε μας παρακαλώ για την σχέση της φύσης με τον πολιτισμό και ιδιαίτερα την ποίηση.

Νάνος Βαλαωρίτης: Η φύση είναι ακόμα γύρω μας και μας θυμίζει ότι υπάρχει. Πρόσφατα έγινε η έκρηξη του ηφαιστείου στην Ισλανδία. Αυτό πιθανόν να είναι μια προειδοποίηση: «Εδώ είμαι! Μη με ξεχνάτε! Μπορώ να σας κάνω λιώμα, αν θέλω. Μπορώ όμως και να σας προστατέψω, αν θέλω». Είναι η Γη η οποία ξαφνικά ρεύεται διότι έχει γεμίσει το στομάχι της – δεν ξέρω από τι. Ξαφνικά εκτινάσσεται τεράστια ποσότητα υλικών από το κέντρο της Γης. Δεν γνωρίζουμε εάν αυτά τα υλικά που είναι βλαβερά για την αεροπορία, είναι επίσης βλαβερά και για άλλους λόγους, ή εάν αντίθετα βοηθάνε στην προστασία μας από το διοξείδιο του άνθρακα, από το οποίο και κινδυνεύουμε και που εμείς οι ίδιοι προκαλούμε. Η οικολογία με ενδιαφέρει πάρα πολύ και νομίζω ότι και τα παιδιά πρέπει να εκπαιδευτούν με τέτοιο τρόπο ώστε πρώτα-πρώτα να μάθουν να ανακυκλώνουν, να μην τα πετάνε τα υλικά  που μπορούν να ξαναχρησιμοποιηθούν. Επίσης να μάθουν να εξοικονομούν, να μην είναι σπάταλοι στην καθημερινότητά τους. Να έχουν γενικά μια οικολογική συνείδηση. Δεν μπορεί η ανθρωπότητα να φέρεται μ’ αυτόν τον τρόπο τον τελείως ανεξέλεγκτο και να καταφέρει να επιζήσει. Οι νέες γενιές πρέπει να το βάλουν αυτό καλά στο μυαλό τους και ν’ αλλάξουν όλα τα συστήματα. Κι εμείς ακόμα με μισή καρδιά προσπαθούμε κάτι να κάνουμε,  μολονότι ξέρουμε ότι αυτά τα πράγματα είναι επείγοντα.

Παιδεύω: Τι μήνυμα θα θέλατε να στείλετε στα παιδιά, τους γονείς και τους δασκάλους από τις σελίδες του «Παιδεύω»;

Νάνος Βαλαωρίτης: Πιστεύω ότι δεν πρέπει να παραμερίζεται η ανάγκη του ανθρώπου να παίζει, σε όλες τις ηλικίες. Το παιχνίδι είναι πάρα πολύ σημαντικό και στην τέχνη, αλλά και στα πάντα. Και στην ίδια τη ζωή. Άλλωστε αυτό το αναγνώριζε και ο Πλάτωνας. Γράφοντας ένα άρθρο γι’ αυτό το θέμα αναφέρομαι στον Πλάτωνα, γιατί νομίζω ότι ο Πλάτωνας είχε βάλει τη σφραγίδα του. Τον θεωρούμε έναν σοβαρό φιλόσοφο, αλλά να όμως που μιλάει για το παιχνίδι, για το «παίγνιον». Εκείνη την εποχή η ανθρωπότητα εθεωρείτο «παίγνιο των Θεών και της μοίρας». Άμα λες «Θεοί» με την αρχαία έννοια, μπορείς να το μεταφράσεις σε «Φύση». Είμαστε δηλαδή «παίγνια της φύσης» η οποία μας γέννησε. Ο άνθρωπος πρέπει να παίζει ακόμα και στις σοβαρές του τελετές. Παιχνίδι είναι και το θέατρο. Το θέατρο είναι πολύ σημαντικό για τη ψυχική υγεία, δηλαδή το παιχνίδι. Και πιστεύω ότι αυτό δεν πρέπει ποτέ να το ξεχνάμε.

Ο Νάνος Βαλαωρίτης γεννήθηκε στη Λωζάνη της Ελβετίας το 1921. Σπούδασε Φιλολογία και Νομικά στα πανεπιστήμια Αθηνών, Λονδίνου, Σορβόννης. Έκανε την πρώτη του δημοσίευση στα «Νέα Γράμματα» το 1939, ενώ το 1944 εγκατέλειψε την κατεχόμενη Ελλάδα, καταλήγοντας, έπειτα από παρότρυνση του Σεφέρη, στο Λονδίνο. Εκεί, παρουσίασε άρθρα και μετέφρασε πρώτος Έλληνες ποιητές του 1930 – Σεφέρη, Ελύτη, Εμπειρίκο, Εγγονόπουλο, Γκάτσο, ενώ γνώρισε τον Έλιοτ και όλο τον κύκλο του. Το 1947 εξέδωσε την «Τιμωρία των Μάγων» και το 1954 μετακόμισε στο Παρίσι όπου γνώρισε τον Αντρέ Μπρετόν και τους υπερρεαλιστές. Το 1960 επέστρεψε στην Ελλάδα και διηύθυνε το περιοδικό “Πάλι” (1963-1967). Το 1969 παρουσίασε ελληνική ποίηση στο γαλλικό περιοδικό “Lettres Nouvelles”. Απ’ το 1968 δίδαξε συγκριτική λογοτεχνία και γραφή στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο. Οργάνωσε παρουσίαση των Ελλήνων υπερρεαλιστών στο Κέντρο Πομπιντού το 1990-91. Ποιητικά του κείμενα εκδόθηκαν από τον οίκο City Lights του Φερλινγκέττι. Διηύθυνε από το 1989 έως το 1995 με τον ποιητή Αντρέα Παγουλάτο το περιοδικό “Συντέλεια”. Θεατρικά του έργα έχουν ανέβει σε σκηνές του Παρισιού, του Σπολέτο, του Άαρους και της Αθήνας, ενώ έχει συνεργαστεί με τα περιοδικά «Τετράδιο», «Σήμα», «Horizon», «New Writing» και «Daylight». Ποιήματά του έχουν επίσης μεταφραστεί στα αγγλικά, γερμανικά, δανικά, ιταλικά, ρωσικά, ενώ ο ίδιος έχει μεταφράσει Έλληνες και ξένους δημιουργούς.

–